قران العظیم

«حق» و در مقابل آن «باطل» یکی از کلمات کلیدی قرآن است که بیش از 300 بار استفاده شده است.همچنین حق یکی از اسامی خداوند است .

حق مفهومی است که اگر کسی آن را درک کند و مصادیق آن را بشناسد به دانش عظیمی دست یافته و می تواند راه خود را بدرستی پیدا کند و به رشد و کمال برسد.

حق در واقع مجموعه کاملی از معیارها است برای ارزیابی و ارزش گذاری پدیده های هستی .

برخلاف انچه برخی تصور میکنند مفاهیم و مصادیق حق نسبتا ساده و قابل فهم برای عموم است بنابراین می تواند برای همه انسانها صرفنظر از و مکتب و نژاد ، در هر زمان و مکانی قابل استفاده باشد .

واژه حق حتی قبل از نزول قرآن نیز این در بین اعراب و حتی اقوام و ادیان دیگر شناخته شده بوده است .

معمولا برای روشن شدن مفهوم حق این واژه را همراه با واژه باطل معنی میکنند.

معانی و مفاهیم حق و باطل :

حق و باطل در معانی و مفاهیم متعددی بکار گرفته میشود  :

  ●  حق : ثابت ، پایدار ، ماندگار ، با دوام – باطل : نابود شدنی ، گذرا ، موقت

  ●  حق : آنچه هست ، حقیقت ، واقعیت ، راست – باطل : آنچه نیست ، خلاف واقع ،دروغ

  ●  حق : اصلی ، واقعی – باطل : غیر واقعی ، بدلی ، خیالی

  ●  حق : استحقاق و شایستگی – باطل عدم استحقاق و شایستگی

  ●  حق : مطابقت ، تناسب داشتن ، مناسب ، کار بجا – باطل :  عدم تطابق ، نامتناسب ، نامناسب ، کار نابجا

  ●  حق : ضرورت داشتن ، انجام ضرورتها ، انجام وظایف و تکالیف – باطل : غیر ضروری و بیهوده ، ترک ضرورتها ، ترک وظایف

  ●  حق : فایده بخشی ، دارای ارزش ، سودمندی – باطل : کار بی فایده ، بی ارزش ، زیان و ضرر رساننده

  ●  حق : دارای اثر مثبت ، عمل صالح  - باطل : دارای اثر منفی ، فسق

  ●  حق : کار به اندازه ، اعتدال -  باطل : کار بی اندازه ، اسراف ، تبذیر ، کم گذاشتن، افراط ، تفریط

  ●  حق : قرار دادن هر چیز در جای خود ، عدل – باطل : خارج کردن از جای خود ، ظلم

  ●  حق : رعایت اولویتها ، رعایت ترتیب ، نظم  – باطل : به هم ریختگی ، آشفتگی

  ●  حق : کار هدف دار – باطل : کار بدون هدف

  ●  حق : یقین ، قطعیت – باطل : ظن ، گمان ، تخمین ، شک ، تردید

  ●  حق : حتمی ، قطعی – باطل : مبهم و نامعلوم

 

حق مطلق تنها خداوند است چرا که تنها اوست که برای همیشه ثابت و باقی است .

 باطل مطلق وجود ندارد چرا که هر باطلی تنها با تکیه بر حق می تواند وجود داشته باشد. به عنوان مثال انسان کافر ، از مصادیق باطل است با این حال وجود و دوامش وابسته به نعمتهای الهی از قبیل : آب ، هوا ، غذا ، بدن و ... میباشد که خود از مصادیق حق هستند . 

در بیشتر موارد آنچه حق است برای همیشه ثابت و پایدار نیست بلکه اثر و فایده آن است که باقی میماند . اگر پدیده ای برای زمان محدودی وجود داشته باشد ولی منجر به امر ثابت و پایداری گردد یا فایده و اثر مثبتی داشته باشد حق است.

 

برخی از مصادیق حق در قرآن:

خداوند خود حق است  - خدا فرمانرواى بر حق است - خدا پروردگار حقیقى است – حق از جانب خداوند است – قرآن حق است و به حق نازل شده است - پیامبر حق است و به  حق فرستاده شده است – دین الهی حق است – فرمانروایی خداوند در قیامت حق است - قضاوت در قیامت بر اساس حق است - نامه اعمال به حق سخن میگوید - صیحه روز قیامت حق است - روز قیامت حق است - وزن در قیامت حق است - حق بودن پیامبران - حق بودن خلقت آسمان و زمین ، خورشید و ماه - حق بودن عذاب الهی - حق بودن وعده های خداوند- ناحق بودن کشتن پیامبران .

 

یکی از راههای ساده شناخت حق استفاده از تشبیه و مَثَل است همچنانکه در قرآن برای تعریف حق و باطل از یک مثال ساده استفاده شده است :

(رعد-17) ازآسمان آبی فرو فرستاد. پس رودخانه هایی به اندازه گنجایش خودشان روان شدند و سیل ، کفی بلند روی خود برداشت و از آنچه برای به دست  آوردن زینت یا کالا ، درآتش می گدازند هم نظیر آن کفی برمی آید خداوند حق و باطل را چنین مثل می زند. اما کف، بیرون افتاده از میان می رود ولی آنچه به مردم سود می رساند در زمین [باقی] می ماند.خداوند مثل ها را چنین می زند

در این آیه خداوند باطل را به کف روی آب رودخانه یا کفی که هنگام ذوب فلزات روی آن ایجاد میشود تشبیه کرده است .

باطل از آن جهت همچون کف است که : ازبین رفتنی است - در سایه حق جلوه می‌‌کند - روی حق را می‌‌پوشاند - جلوه دارد ولی ارزش ندارد - با آرام شدن شرایط محو می‌‌شود - صدر نشین و پرسرصدا اما توخالی و بی محتوی است

و حق چون آب رودخانه یا فلزات مذاب : ماندنی است - دارای فایده و ارزش است - اصلی و واقعی است – تا حدودی مخفی است.

 

در عالم هستی حق و باطل همواره به هم آمیخته است و باطل معمولا سر و صدا و زرق و برق بیشتری دارد . این ویژگیها شناخت و تفکیک حق از باطل را مشکل میکند.

یکی از اسامی و صفات قرآن (و همچنین سایر کتب اسمانی) ، «فرقان» است . فرقان وسیله تشخیص حق از باطل است . همچنین «تقوا» (عمل به دستورات الهی) ، در انسان قدرت تشخیص حق از باطل (فرقان) ایجاد میکند.

 

یکی از عبارت قابل توجه در قرآن واژه «ظَنّ» و مشتقات آن به معنی گمان و گمان کردن است . در واقع ظن و گمان نتیجه گیری انسان از افکار خودش می باشد.

اگر به معنی این واژه در آیات قرآن رجوع کنیم متوجه نکته ای جالب می شویم . در برخی موارد ظن و گمان انسان کاملا صحیح و در حد یقین است ، در جای دیگر در نقطه مخالف یعنی کاملا غلط و کذب است و در جای دیگر همراه با شک و تردید است .

این امر نشان میدهد که میزان درستی ظن و گمان انسان یک کمیت متغیر بین دو حد کاملا درست و کاملا غلط است و طبق قانون احتمالات می توان میزان درستی ظن و گمان را بین صفر درصد تا صد در صد درجه بندی کرد .

در اکثر موارد ظن و گمان انسانها نه کاملا درست و نه کاملا غلط بلکه چیزی بین این دو است و اکثر مردم از این نوع ظن و گمان پیروی میکنند .

هرچه علم و دانش انسان زیادتر باشد احتمال درست بودن ظن و گمان بیشتر است و ظن و گمان افراد جاهل و افراد بد اکثرا نادرست است .

در برخی موارد ظن و گمان انسانهای خوب ممکن است اشتباه باشد و گمان انسانهای بد درست . مانند حضرت یونس که گمان میکرد خدا بر او سخت نخواهد گرفت ولی گرفتار شد و بالعکس شیطان گمان میکرد انسانهای زیادی را گمراه کند و گمانش درست از آب درآمد.

معمولا بیشتر انسانها با استفاده از اصول عقلی (اندیشه – مشورت – تحقیق ...) می توانند احتمال درست یا غلط بودن ظن و گمان خود را به صورت تقریبی پیدا کنند .

در برخی موارد که رسیدن به یقین مشکل است یا ممکن نیست طبق مبانی فقهی ، اصول عقلی و علم احتمالات ، انسان می تواند از گمانی که احتمال درست بودنش بالاست پیروی کرده و گمانی که احتمال درست بودنش پایین است را ترک کند.

با این وجود در قرآن تاکید شده که ظن و گمان انسان را از حق (یقین) بی نیاز نمیکند و پیروی از ظن و گمانی که بدون علم باشد یا دروغ در آن رخنه کرده باشد باعث گمراهی می شود .

گمان خوب و نیک داشتن نسبت به دیگران  «حُسن ظن» و گمان بد داشتن نسبت به دیگران «سوء ظن» گفته می شود.

خیلی از مردم تصور میکنند حسن ظن خوب و سوء ظن بد است در حالیکه این تصور چندان صحیح نیست . هر کدام از این دو میتوانند خوب یا بد باشد. به عنوان مثال حسن ظن نسبت به دوستان وانسانهای خوب امری پسندیده و سوء ظن در این مورد ناپسند است همچنین حسن ظن نسبت به افراد فاسد و معلوم الحال اشتباه بوده  و سوء ظن در این مورد امری پسندیده است.

در بسیاری از موارد انسان بایستی از گمان بد بردن نسبت به دیگران دوری کند چرا که بعضی از گمانها گناه به حساب می آید .