مفاهیم و اصول مرتبط با عقل و عقل گرایی در قرآن کریم
در نگاه برخی از افراد ، قرآن کتاب مقدس مسلمانان است که حاوی اصول عقاید ، احکام شرعی ، اصول اخلاقی و برخی داستانهای تاریخی است . البته همه این موارد در قرآن هست ولی قرآن تنها این موارد نیست . با دقت و تامل در آیات قرآن این نکته روشن میشود که بخش مهمی از آیات قران ارتباط مستقیم با اصول عقلی و مفاهیم مرتبط با عقلگرایی دارد و در واقع هدف اصلی از نزول قرآن رشد عقلی انسانها و مبارزه با جهل بوده و این کتاب تنها برای مسلمانان نازل نشده است .
منظور از اصول عقلی و مفاهیم مرتبط با عقل گرایی ، در واقع اصول و مفاهیم مشترکی است که برای همه انسانهای اندیشمند از همه مکاتب و جوامع بشری قابل فهم و پذیرش باشد ، دقیقا مانند یک زبان مشترک که با آن میتوان بین همه مذاهب ، مکاتب و جوامع بشری ارتباط برقرار کرده و از این طریق حق را گسترش داده و باطل را از میان برد.
با تبیین آیاتی که ارتباط مستقیم با موضوع عقل و عقلگرایی دارند می توان قرآن را برای همه مردم صرف نظر از دین و ملیتشان قابل استفاده کرد و حقانیت دین اسلام و عظمت و اعجاز قرآن کریم را برای همگان اثبات کرد .
سعی ما بر این است که در یک سلسله از مقالات ، اصول عقلی و مفاهیم مرتبط با عقل گرایی را از آیات قرآن استخراج کرده و با بیانی ساده و به دور از مباحث فلسفی و کلامی ارائه کنیم .
البته در این راه یک مشکل بزرگ وجود دارد و آن اینست که در قران بر خلاف سایر کتابها و نوشته های رایج ، موضوعات به صورت دسته بندی شده نیامده است و بسیاری از موضوعات و حتی داستانهای قران به صورت پراکنده در لابلای آیات قرار گرفته اند و یک سوره و حتی یک آیه ممکن است موضوعات زیادی را شامل باشد .
این شیوه نگارش قرآن ممکن است در برخورد اول به عنوان یک نقطه ضعف تلقی شود ولی افرادیکه با قرآن انس و آشنایی بیشتری دارند به خوبی میدانند که این امر خود از جنبه های اعجاز قرآن است که تاکنون کمتر به آن توجه شده چرا که این شیوه نگارش علاوه بر اینکه باعث مصونیت قرآن از تحریف میشود همانند یک پازل و معمای بزرگ جذابیت فوق العاده ای را برای پژوهشگران به همراه می آورد .
با این اوصاف استخراج اصول و مفاهیم عقلی به صورت کامل در قرآن ، کار چندان ساده ای نبوده و نیازمند پژوهشهای بسیار است . در این مقاله فهرستی از مهمترین اصول و مفاهیم عقلی که در قرآن به آنها پرداخته شده آورده شده تا بعدا در مقالات مستقل هریک از این آیتمها تشریح گردد:
- اهمیت علم و دانش و تعلیم و تعلم به عنوان مهمترین ابزار برای رسیدن به عقل گرایی
- مفاهیم مرتبط با فکر و اندیشه در قرآن ( تعقل ، تدبر، تفکر، تفقه)
- نگاه دقیق به پدیده ها و واقعیتهای عالم هستی
- درست شنیدن و گوش دادن و انتخاب بهترین گفته ها
- عدم تکیه بر ظن و گمان ، اهمیت یقین و پرهیز از پیروی از چیزی که به ان علم نداریم
- مشورت و اشتراک معلومات بین مردم واهمیت ارتباط با خردمندان و دانشمندان
- اهمیت یادآوری ، تکرار ، موعظه و پرهیز از فراموشی و غفلت و بی توجهی
- سیر و گردش در زمین به منظور رشد عقلی و با خبر شدن از احوالات جوامع مختلف
- عدم توجه به اکثریت و اهمیت دادن کیفیت به جای کمیت
- پرهیز از قضاوت عجولانه
- نفی تقلید کورکورانه
- انتشار حقایق ، پرهیز از کتمان حقیقت ، ترویج صدق و راستی
- پرهیز از دامن زدن به شبهات و تمسک به محکمات ، تکیه بر اصول و بدیهیات ، عدم توجه به شایعات
- تامل در تاریخ و احوالات اقوام و جوامع دیگر و استفاده از تجارب قبلی
- پرهیز از آمیختن حق و باطل یا مطالب درست و غلط
- ترویج روش مباحثه و استدلال صحیح و پرهیز از جدل و استهزا ، پذیرش حقیقت و دوری از کبر و غرور
- استفاده از مثل برای فهم موضوع
- استفاده قرآن از نظام علی و معلولی ، رابطه علت و معلول و اصل علیت به عنوان پایه تفکرات عقلانی
- ترویج صبر و پایداری و پرهیز از عجله و شتاب
- اهمیت قسط و عدل و میزان و اندازه گیری
- ....
