● وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَدًا : و کسى نمی داند فردا چه به دست می آورد
● وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ : و کسى نمی داند در کدامین سرزمین می میرد
● فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ : هیچ کس نمى داند در برابر کارهایى (اعمال نیکی) که انجام مى دهند چه چیزهاى شادى آفرین و مسرّت بخشى براى ایشان پنهان و ذخیره شده است (منظور پاداش الهی در بهشت است که قابل تصور نیست)
یکی از عبارات قابل تامل در قرآن عبارت « سَخَّرَ لَکُمُ » می باشد این فعل به معنی مُسَخَّر کردن ، رام کردن ، در خدمت آوردن ، کار بی مزد کردن ، خوار و زبون کردن می باشد . آیاتی که این فعل در آنها بکار برده شده را میتوان به دو دسته تقسیم کرد : دسته اول آیاتی است که خداوند در آنها پدیده هایی را نام میبرد که در تسخیر خداوند است مانند خورشید ، ماه و ستارگان :
● و خورشید و ماه و ستارگان به فرمان او مسخر شده اند
● خدا کسى است که آسمانها را بدون ستونهایى که آنها را ببینید برافراشت آنگاه بر عرش استیلا یافت و خورشید و ماه را مسخر گردانید
● و اگر از ایشان بپرسى چه کسى آسمانها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را مسخر کرده حتما خواهند گفت الله
● آیا ندیدهاى که خدا شب را در روز درمى آورد و روز را در شب درمى آورد و آفتاب و ماه را تسخیر کرده [که] هر یک تا وقت معلومى روانند
● آسمانها و زمین را به حق آفرید شب را به روز درمىپیچد و روز را به شب درمىپیچد و آفتاب و ماه را تسخیر کرد هر کدام تا مدتى معین روانند
● و ستارگان به فرمان او مسخر شده اند مسلما در این براى مردمى که تعقل مىکنند نشانه هاست
دسته دوم آیاتی هستند که خداوند در آنها به پدیده هایی اشاره میکند که آنها را برای انسان رام کرده و در خدمت انسانها قرار داده است :
● و کشتى را براى شما رام گردانید تا به فرمان او در دریا روان شود و رودها را براى شما مسخر کرد
● و اوست کسى که دریا را مسخر گردانید تا از آن گوشت تازه بخورید و زیورهایی که آن را مىپوشید از آن بیرون آورید
● و کوهها و پرندگان را با داوود مسخر ساختیم و پرندگان به نیایش واداشتیم
● و شتران فربه را براى شما از شعایر خدا قرار دادیم ... این گونه آنها را براى شما رام کردیم امید که شکرگزار باشید
● ما کوهها را با او [داود] مسخر ساختیم [که] شامگاهان و بامدادان خداوند را نیایش مىکردند
● پس باد را در مسخر او [سلیمان] قرار دادیم که هر جا تصمیم مىگرفت به فرمان او نرم روان مىشد
● تا بر پشت آن[چهارپایان] قرار گیرید پس چون بر آن برنشستید نعمت پروردگار خود را یاد کنید و بگویید پاک است کسى که این را براى ما رام کرد و ما را یاراى آن نبود
● خدا همان کسى است که دریا را برای شما رام گردانید تا کشتیها در آن به فرمانش روان شوند
● آیا ندیده اى که خدا آنچه را در زمین است را مسخر شما گردانید
● شب و روز و خورشید و ماه را براى شما رام گردانید
● و خورشید و ماه را که پیوسته روانند براى شما رام گردانید و شب و روز را مسخر شما ساخت
● آیا ندانسته اید که خدا آنچه را که در آسمانها و آنچه را که در زمین است مسخر شما ساخته
● و آنچه را در آسمانها و آنچه را در زمین است مسخر شما قرار داد
با دقت در آیاتی که در آنها عبارت « سَخَّرَ لَکُمُ » بکار رفته علاوه بر اینکه به جایگاه ویژه انسان در عالم هستی پی میبریم نکته بسیار مهم دیگری آشکار میشود :
نکته این است که بعضی از موارد گفته شده به نحوی محقق شده و برای ما قابل درک است از قبیل تسلط انسان بر کشتی ها، دریاها ، حیوانات اهلی، رودخانه ها و برخی از آنچه در زمین است .اما در چند آیه آخری خداوند به حقیقتی بزرگ اشاره میکند که هنوز محقق نشده و از جمله پیشگویی های قرآن است .
در واقع طبق فرمایش قرآن هر آنچه در آسمانهای هفت گانه و زمین وجود دارد برای انسان قابل دست یابی ، قابل بهره برداری ، فرمانپذیر ، قابل شناخت ، قابل سیر مادی و معنوی می باشد. اما در مقطع زمانی کنونی که تکنولوژی در اوج خود میباشد هنوز انسان حتی نتوانسته به نزدیکترین سیارات هم مسافرت کند تا چه رسد به آنچه در آسمان و زمین است .
انسان مقهور و مغلوب بسیاری از حوادث طبیعی می باشد چه رسد به اینکه خورشید و ماه را در خدمت خود در آورد. از این آیه میتوان فهمید که چه جایگاه عظیمی در انتظار انسان است ولی انسانها به این جایگاه توجهی ندارند .
از مدتها قبل هر وقت ترجمه آیه 179 سوره اعراف را میخواندم این سئوال و ابهام برای من ایجاد میشد که گویی حق با جبریون است چرا که در این آیه خداوند اعلام کرده بسیاری از انس و جن را برای جهنم آفریدیم :
وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ ...
و در حقیقت بسیارى از جنیان و آدمیان را براى دوزخ آفریدیم ...
بعدا فهمیدم که از قضا این ایراد و شبه برای دیگران نیز وجود داشته و برخی بدون توجه دقیق به آیه پاسخهایی برای رد نظریه جبریون ارائه کرده اند غافل از اینکه پاسخ سئوال در خود آیه وجود دارد . روزی یکی از دوستان این سئوال را از من پرسید و من برای پاسخ دادن به این اشکال شروع به تحقیق در این خصوص کردم.
اولین نکته ای که با خواندن این آیه به ذهن من رسید این بود که چرا برای فعل آفریدن به جای فعل شناخته شده « خَلَقْنَا» از فعل «ذَرَأْنَا» استفاده شده است. از آنجاییکه میدانستم هیچ کلمه و یا حتی حرفی در قرآن بی دلیل بکار برده نشده احتمال دادم این کلمه معانی دیگری هم داشته باشد بنابراین به سراغ ترجمه ها و تفاسیر مختلف (حدود 40 ترجمه و تفسیر) رفتم و مشاهده کردم مفسرین و مترجمین متفق القول این کلمه را در این آیه خلق کردن ، آفریدن و پدید آوردن معنی کرده اند.
با این حال من متقاعد نشدم و تصمیم گرفتم معنی این کلمه را در کتب لغت جستجو کنم و متوجه شدم این کلمه چند معنی مشهور دیگر نیز دارد که عبارتند از تکثیر کردن ، تخم پاشیدن ، پرا کنده کردن . برای نمودار شدن موی سفید در سر نیز از این فعل استفاده شده است .
در قرآن پنج مورد دیگر از استعمال این فعل وجود دارد . در سه آیه مفسرین و مترجمین به اتفاق این فعل را آفریدن و پدید آوردن معنی کرده اند . در یک آیه تعدادی از مفسرین و مترجمین این کلمه را آفریدن معنی کرده اند . تعداد کمتری هم ، پراکنده کردن و منتشر ساختن معنی کرده اند . در یک آیه نیز فعل « یَذْرَؤُکُمْ » آمده که در تفاسیر و ترجمه های مختلف آفریدن ، پراکنده کردن ، زیاد کردن ، تکثیر کردن و بسیار کردن معنی شده است.
در گام بعدی فرایندی را که منجر به کافر یا مومن شدن انسانها (و در نتیجه بهشتی یا جهنمی شدن آنها میشود میشود) و عوامل موثر در این امر را بررسی کردم و با کمال تعجب متوجه شدم بین سایر معانی کلمه « ذَرَأ » و نحوه آفرینش انسان نیز ارتباط وجود دارد.در واقع اگر همه این معانی را در کنار هم قرار دهیم به نحوه آفرینش انسان و نحوه کافر و مومن شدن انسان پی میبریم .
واضح است که خداون خالق همه چیز است ولی خداوند به طور مستقیم انسانها را کافر یا مومن خلق نمیکند. در واقع شیوه خلقت انسان بسیار شبیه گیاهانی است که که از طریق بذر افشانی تکثیر میشوند . به علاوه در فرایند رشد گیاهان بسته به شرایط محیطی و کیفیت بذر به مرور ، گیاه دچار تغییر و دگرگونی شده و گونه های مختلفی از یک نوع گیاه با خواص ظاهری ، فیزیکی و شیمیایی متفاوتی ایجاد می شود و در نهایت توسط عوامل طبیعی و محیطی در نقاط مختلف زمین پراکنده و منتشر میشوند .
از طرف دیگر پیدایش کافر ، به پدیدار شدن موی سفید در سر هم تشبیه است چرا که سفید شدن موی سر با تغییر شرایط سلولهای تولید کننده مو صورت میگیرد . در ضمن این کار بسیار تدریجی انجام میشود .
خلاصه بحث اینکه یک کلمه در قرآن میتواند معنی و مفهوم چندین جمله را در بر داشته باشد و ضرورتی ندارد برای کلمات قرآن دنبال معادل فارسی یک کلمه ای باشیم . این خصوصیت در مورد کلمات دیگری نیز در قرآن قابل مشاهده است. این امر خود میتواند یکی از جنبه های اعجاز قرآن باشد .
